Η πλαστικότητα του εγκεφάλου

Μελέτη της Βένιας Αβορίτη

 

Στη δεκαετία του 1970 οι νευροεπιστήμονες πίστευαν ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος αποτελούνταν από μια πληθώρα κυκλωμάτων νεύρων, τα οποία είχαν μια δεδομένη διασύνδεση.

Αργότερα φάνηκε, ότι τα κυκλώματα και οι διασυνδέσεις του εγκεφάλου δεν είναι σταθερές και δεδομένες. Οι νευρώνες, τα νευρικά δηλαδή κύτταρα έχουν μια ιδιότητα που ονομάζεται πλαστικότητα. Έχουν τη δυνατότητα να αλλάζουν τις διασυνδέσεις τους, σαν να λέμε τα «κλαδιά» με τα οποία επικοινωνούν με τους διπλανούς νευρώνες, τα οποία αν χρειαστεί μπορούν να αναπτύξουν νέα κλαδιά το ένα προς το άλλο ώστε να μπορέσουν να επικοινωνήσουν μεταξύ τους.

Στην περίπτωση των νευρώνων, η επικοινωνία του ενός «κλαδιού», με αυτό ενός κοντινού άλλου νευρώνα, γίνεται με χημικό τρόπο, με ουσίες που ονομάζουμε νευροδιαβιβαστές. Τέτοιοι είναι η ακετυλχολίνη, η νοραδρεναλίνη, η σεροτονίνη, η ντοπαμίνη κ.ά. Αν το ένα κλαδί εκκρίνει ντοπαμίνη για παράδειγμα, μπορεί να επικοινωνήσει μόνο με κλαδιά που έχουν υποδοχείς ντοπαμίνης. Έτσι επιτυγχάνεται ο εκλεκτικός ερεθισμός, η εκλεκτική δηλαδή επικοινωνία, μεταξύ «κλαδιών». Με τον τρόπο αυτόν η επικοινωνία δεν διαχέεται, ώστε να δημιουργηθεί χάος, αλλά κατευθύνεται συγκεκριμένα. Ο εγκέφαλος αλλάζει συνεχώς.

Ανακαλύφθηκε ότι αυτό που αποκαλούμε πλαστικότητα του εγκεφάλου είναι τόσο δυναμική διαδικασία ώστε αν χρειαστεί, κάποια «κλαδιά» να μπορούν να αλλάξουν τον τρόπο που επικοινωνούν με τα γύρω τους «κλαδιά», δημιουργώντας νέα δίκτυα επικοινωνίας.

Εκεί δηλαδή που ένας νευρώνας παρήγαγε σεροτονίνη και μπορούσε επομένως να επικοινωνεί με παραπλήσιους που διέθεταν υποδοχείς σεροτονίνης, εάν παραστεί ανάγκη, μπορεί να «μάθει» να παράγει ντοπαμίνη, ώστε να μπορέσει να επικοινωνήσει με υποδοχείς ντοπαμίνης.

Η ανακάλυψη της πλαστικότητας που έχουν τα κύτταρα του εγκεφάλου, άλλαξε τη θεώρηση για τη λειτουργία του μυαλού μας. Σήμερα πλέον πιστεύεται ότι ο εγκέφαλος διαθέτει την ικανότητα να μεταβάλλεται, ανάλογα με τις ανάγκες του. Έχει τη δυνατότητα να αλλάζει διασυνδέσεις μεταξύ των νευρώνων του. Να ανοίγει επαφές και να δημιουργεί νέα κυκλώματα. Είναι σαν να διαθέτει πολλαπλάσιες δυνατότητες διασυνδέσεων από αυτές, που χρησιμοποιεί στην πράξη. Στον εγκέφαλο μπορούν να ανοιχτούν δρόμοι, ανάλογα με την κατεύθυνση στην οποία οδηγούμε τη σκέψη μας και τις πράξεις μας κάθε φορά. Και όσο πιο συχνά χρησιμοποιούμε έναν δρόμο, τόσο πιο ευκολοδιάβατος γίνεται.

Μάλιστα η οικονομία του μυαλού μας, μας κάνει να χρησιμοποιούμε τους πιο εύκολους δρόμους. Μόνο αν ζητηθεί από τον εγκέφαλο μας να κάνει μια νέα λειτουργία, τότε κινητοποιείται και ανοίγει, μια καινούργια διαδρομή επαφών μεταξύ των «κλαδιών» συγκεκριμένων νευρώνων, που απαιτούνται για την πραγματοποίηση αυτής της συγκεκριμένης λειτουργίας.

Η δυνατότητα ανοίγματος νέων δρόμων και διαδρομών, αποτελεί τη μεγάλη δύναμη του εγκεφάλου μας. Είναι σαν τις «συντομεύσεις» (shortcuts) με τις οποίες κάνουμε τη λειτουργία των υπολογιστών μας ευκολότερη. Σύντομα κυκλώματα δηλαδή, που μας βγάζουν εύκολα στα προγράμματα που ζητάμε να ενεργοποιηθούν, σχεδόν αυτόματα, χωρίς να το σκεφτόμαστε και να προσπαθούμε να υπολογίσουμε κάθε μας κίνηση.

Ως αποτέλεσμα της πλαστικότητας, οι νέες γνώσεις μας αυξάνουν το μέγεθος του εγκεφάλου. Για παράδειγμα, δύο χρόνια έντονης εκμάθησης του χάρτη του Λονδίνου από υποψήφιους οδηγούς ταξί προκαλούν αύξηση του όγκου του οπίσθιου ιππόκαμπου, μιας περιοχής του εγκεφάλου που σχετίζεται με τη χωρική μάθηση. Από την άλλη μεριά, Οι περιοχές του κινητικού φλοιού που σχετίζονται με την ταυτόχρονη κίνηση των δαχτύλων και των δύο χεριών είναι περισσότερο ανεπτυγμένες σε πιανίστες.

Στην πλαστικότητα του εγκεφάλου οφείλονται ορισμένες απίστευτες ιστορίες, όπως όταν αφαιρείται ένα μέρος του εγκεφάλου. Η ιδιότητα της πλαστικότητας έδωσε την λύση. Ο υπόλοιπος εγκέφαλος άρχισε να μαθαίνει και να εκτελεί τις λειτουργίες του εγκεφάλου που έλειπε.

Οι συνήθειες

Η ιδιότητα του μυαλού μας να δημιουργεί shortcuts, δηλαδή αυτοματισμούς, μας οδηγεί σε αυτό που ονομάζουμε συνήθειες. Καλές, αλλά και κακές. Οι συνήθειες κάνουν τη λειτουργία του εγκεφάλου μας πιο οικονομική, αλλά και συγχρόνως την παγιδεύουν. Την παγιδεύουν σε προγράμματα που μας χρειάστηκαν κάποτε, αλλά δεν μας εξυπηρετούν πλέον. Από τη μια μάθαμε να διαβάζουμε και έτσι πλέον δεν συλλαβίζουμε, αλλά μάθαμε και να τρώμε γλυκά, να καπνίζουμε.

Και δυστυχώς ή ευτυχώς για μας, όταν στον ανθρώπινο εγκέφαλο εγκατασταθεί μια συντόμευση, αυτή δεν μπορεί να απεγκατασταθεί. Δηλαδή ο εγκέφαλος μας δεν είναι σαν τους υπολογιστές μας, στους οποίους μπορούμε να απεγκαταστήσουμε μια συντόμευση.

Όταν βρισκόμαστε μπροστά στο συγκεκριμένο ερώτημα, η απάντηση δεν είναι ελεύθερη, αλλά εξαρτάται από το παρελθόν μας και τις απαντήσεις που έχουμε δώσει προηγουμένως, στο ερώτημα αυτό. Οι διαδρομές που είχαμε ακολουθήσει στο παρελθόν, είναι ευκολότερες και επομένως οι απαντήσεις έρχονται χωρίς σκέψη και προβληματισμό. Λειτουργούν οι έτοιμες συντομεύσεις, γιατί αυτό συμφέρει την οικονομία του εγκεφάλου μας. Είμαστε καταδικασμένοι να δώσουμε την ίδια απάντηση, που καταφέραμε να επεξεργαστούμε παλαιότερα, όταν βρεθήκαμε μπροστά στο ίδιο ερώτημα. Έτσι άσχετα αν στην παρούσα φάση, οι συνθήκες έχουν αλλάξει και η ώριμη πλέον λογική, μας δείχνει άλλες κατευθύνσεις, εντούτοις η πρώτη απάντηση που μας έρχεται εύκολη στο μυαλό, είναι η πεπατημένη.

Σύμφωνα με λεξικό της Νέας Ελληνικής γλώσσας η λέξη συνήθεια έχει δύο ερμηνείες:

ενέργεια που με τη συχνή επανάληψη έχει κατά κάποιο τρόπο τυποποιηθεί έτσι ώστε, αν και την εκτελούμε σκόπιμα, να μην απασχολεί ιδιαίτερα τη σκέψη μας ούτε να απαιτεί κάποια προσπάθεια τρόπος ενέργειας ή συμπεριφοράς που διαμορφώνεται, ύστερα από μακροχρόνια επανάληψη, σε ένα σύνολο ατόμων, σε ένα συγκεκριμένο χώρο ή χρόνο.

Και οι δύο ορισμοί είναι απόλυτα ακριβείς και ουσιαστικά ισχύουν και οι δύο. Για να σχηματιστεί μια συνήθεια πρέπει να επαναλάβουμε μια συμπεριφορά (ενέργεια) αρκετές φορές (το πόσες εξαρτάται από το είδος της συνήθειας) ενώ αν μια συνήθεια ‘σχηματιστεί’ τότε πλέον την εκτελούμε σχεδόν αυτόματα, συνήθως χρειαζόμαστε μόνο ένα trigger (μια αφορμή που θα μας υπενθυμίσει την συγκεκριμένη συμπεριφορά), σχεδόν χωρίς να σκεφτόμαστε.

Πάρα πολλά πράγματα που εκτελούμε καθημερινά εμπίπτουν στον παραπάνω ορισμό άρα είναι συνήθειες. Η πρωινή ρουτίνα είναι πολύ χαρακτηριστική. Ξυπνάμε κάθε πρωί (με την βοήθεια του trigger-ξυπνητηριού) και εκτελούμε ακριβώς τα ίδια πράγματα, δεν είναι όμως μόνο η πρωινή μας ρουτίνα μια συνήθεια είναι και πολλές ακόμη συμπεριφορές, περισσότερες απ όσες νομίζουμε. Είναι ο καναπές-τηλεόραση, ο καφές που πίνουμε, ο τρόπος που δουλεύουμε, το πως οδηγούμε και πολλές ακόμη συμπεριφορές-συνήθειες. Το χαρακτηριστικό για να καταλάβουμε αν κάτι είναι συνήθεια ή όχι είναι αν σκεφτόμαστε και πόσο για να εκτελέσουμε την συγκεκριμένη συμπεριφορά. Είναι πολλές περισσότερες οι ασυνείδητες ενέργειες από τις συνειδητές.

Σε επίπεδο νευρικού συστήματος και εγκεφάλου οι συνήθειες δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένας μηχανισμός οικονομίας ενέργειας και χρόνου. Ο εγκέφαλος αναγνωρίζει τις συμπεριφορές που επαναλαμβάνουμε και για να μας γλυτώσει από την σκέψη που χρειαζόμαστε κάθε φορά για να τις υλοποιήσουμε δημιουργεί ένα ΄κύκλωμα’ νευρώνων στον εγκέφαλο το οποίο αναλαμβάνει την σχεδόν αυτόματη εκτέλεση της συμπεριφοράς. Σε αυτόν τον αυτοματισμό κρύβεται και η μεγάλη δύναμη που έχουν οι συνήθειες, εκτελούνται σχεδόν ασυνείδητα, απαιτούν ελάχιστη σκέψη και ενέργεια, με λίγα λόγια είναι εύκολο να τις εκτελέσεις. Ακούγεται κάπως ειρωνικό όμως έτσι συμβαίνει στην πραγματικότητα, ακόμα και πολύ δύσκολες συμπεριφορές όπως πχ να πηγαίνω κάθε μέρα στο γυμναστήριο, να ξυπνάω για να πάω στην δουλειά, να κάνω μια δύσκολη δουλειά, να οδηγώ σε έναν πολυσύχναστο δρόμο και πολλές ακόμη, όταν γίνουν συνήθειες γίνονται σχεδόν εύκολα, δεν διαμαρτυρόμαστε, συνηθίζουμε.

Η ευκολία είναι μια έννοια με πολλές ερμηνείες και παραμέτρους ειδικά όσον αφορά την σχέση της με τις συνήθειες. Η ευκολία καταρχήν είναι ο σκοπός ύπαρξης των συνηθειών, οι συνήθειες μας διευκολύνουν στην καθημερινότητά μας, γι αυτό υπάρχουν. Το πρόβλημα όμως με την ευκολία είναι ότι οι περισσότερες κακές συνήθειες κρύβουν πίσω τους τον εθισμό μας στην ευκολία όχι μόνο ατομικά αλλά και γενικότερα σαν κοινωνία.

Μια σημαντική παράμετρος που θα πρέπει να γνωρίζουμε για τις συνήθειες που έχουμε σήμερα είναι ότι οι περισσότερες από αυτές σχηματίστηκαν τυχαία ή για να είμαστε δίκαιοι για το περιβάλλον μας περίπου τυχαία. Δεν ‘αποποιούμαστε’ των ευθυνών μας, δεν είναι αυτός ο σκοπός ούτε έχει κάποιο νόημα να το κάνουμε αυτό. Απλά πρέπει να σημειώσουμε ότι κατά πάσα πιθανότητα ποτέ μέχρι σήμερα δεν καθίσαμε να σκεφτούμε τις συνήθειές μας σε σχέση με τους σκοπούς μας. Συνήθως αυτό γίνεται εφόσον έχει δημιουργηθεί κάποιο πρόβλημα εξαιτίας των συνηθειών πχ τα πνευμόνια μου μπούκωσαν, μάλλον θα φταίει ότι καπνίζω. Το πρόβλημα είναι ότι όταν έχει δημιουργηθεί μια συνήθεια είναι δύσκολο να αντικατασταθεί ή τουλάχιστον απαιτεί προσπάθεια, δεν είναι κάτι που μπορεί να γίνει σε μια στιγμή.

Ενώ λοιπόν το περιβάλλον μας σχεδόν τυχαία μας ‘οδήγησε’ στις συνήθειες που έχουμε σήμερα είναι σημαντικό να παρατηρήσουμε ότι οι καλές συνήθειες τις περισσότερες φορές είναι αποτέλεσμα μιας δύσκολης προσπάθειας τουλάχιστον στην αρχή της συμπεριφοράς ενώ οι περισσότερες κακές συνήθειες είναι το αποτέλεσμα της εύκολης λύσης, είναι χρήσιμο να δείτε και τις προσωπικές συνήθειες, να τις αξιολογήσετε και να κάνετε μια αναδρομή στο πως σχηματίστηκαν.

Αξίζει λοιπόν να σημειώσουμε ότι παρόλο που ο σκοπός των συνηθειών είναι η ευκολία, οι καλές συνήθειες τις περισσότερες φορές έχουν μια σημαντική δυσκολία στην απόκτησή τους ενώ οι κακές συνήθειες αποκτούνται πολύ ευκολότερα. Αν με κάποιο τρόπο εθιστούμε στην δυσκολία ή απλά βρούμε μια μεθοδολογία να αντιμετωπίζουμε το αρχικό δύσκολο διάστημα τότε θα μπορούμε πολύ πιο εύκολα να αποκτήσουμε καλές συνήθειες.

Οι συνήθειες (σχεδόν αυτόματες, ασυνείδητες συμπεριφορές) που εκτελούμε καθημερινά είναι πάρα πολλές, έχουν σχηματιστεί σχεδόν τυχαία και λειτουργούμε με αυτές για πάρα πολύ καιρό. Εάν το αποτέλεσμά τους δεν μας ικανοποιεί, εάν θέλουμε να αλλάξουμε τότε πρέπει να δούμε ποιες από αυτές έχουν την μεγαλύτερη επίδραση στο αποτέλεσμά μας και να προσπαθήσουμε σιγά σιγά, με μέθοδο, να τις αλλάξουμε, μία συνήθεια την φορά. Δεν είναι δυνατόν να αλλάξουμε συμπεριφορές που εκτελούμε εδώ και χρόνια αυτόματα, που έχουν εδραιωθεί στον εγκέφαλό μας και έχουν δημιουργήσει τα προσωπικά τους κυκλώματα, με μια απόφαση, με μια επίσκεψη σε έναν γιατρό ή σε έναν διατροφολόγο, με μια μικρή προσπάθεια. Χρειάζεται κόπος, χρόνος και προσπάθεια για να αποκτήσουμε τις σωστές συνήθειες για το αποτέλεσμα που θέλουμε. Εύκολες λύσεις δεν υπάρχουν.

Οι 9 συνήθειες που βλάπτουν τον εγκέφαλό μας

Συγκεκριμένες συνήθειες, καταστρέφουν εγκεφαλικά κύτταρα, ενώ κάποιες άλλες οδηγούν σε διανοητική στασιμότητα. Αυτές οι συνήθειες αναφέρονται παρακάτω, ώστε να φροντίσετε να τις περιορίσετε και να ελαττώσετε και τη ζημιά που γίνεται από αυτές.

Η λειτουργία του εγκεφάλου πλήττεται από συνήθειες χρόνων που δεν αντιλαμβανόμαστε τη συνολική επίδρασή τους στις πνευματικές μας ικανότητες. Ξεκινώντας από τη διατροφή που κάνουμε μέχρι τον τρόπο και τη συχνότητα που χρησιμοποιούμε τον εγκέφαλό μας, οι διανοητικές μας λειτουργίες ενισχύονται ή χάνουν σε απόδοση.

Υψηλή αρτηριακή πίεση

Η υπερφαγία, η κακή μνήμη, η δυσκολία στη μάθηση και η κατάθλιψη έχουν συνδεθεί με τη λήψη μεγάλων ποσοτήτων ζάχαρης. Αυτά τα αποτελέσματα της εκτεταμένης κατανάλωσης ζάχαρης έχουν μόλις αρχίσει να συνδέονται, από τους επιστήμονες, με την επίδραση αυτής της κατανάλωσης στη λειτουργία του εγκεφάλου. Η αλήθεια ωστόσο είναι, πως ο περισσότερος κόσμος δεν αντιλαμβάνεται την ποσότητα της ζάχαρης την οποία λαμβάνει, καθώς, σχεδόν σε ό,τι τρώμε, περιέχεται, ακόμα και αν δεν είναι στη γεύση γλυκό. Μην ξεχνάτε πως η στροφή σε μια πιο σωστή διατροφή, συνοδεύεται από άμεση μείωση της προσλαμβανόμενης ζάχαρης.

Ατμοσφαιρική ρύπανση

Ο εγκέφαλος έχει ανάγκη συγκεκριμένες ποσότητες οξυγόνου για να λειτουργήσει και η έκθεση σε ρυπογόνα αέρια, δυσκολεύει εν τέλει τη σωστή λειτουργία του. Ο μολυσμένος αέρας, ρίχνει τα επίπεδα οξυγόνου που φτάνουν στον εγκέφαλο, δυσχεραίνοντας έτσι τις γνωστικές λειτουργίες του, ενώ καταφέρνει ακόμα να προκαλέσει φυσικές αλλοιώσεις στη δομή του εγκεφάλου. Μην υποτιμάτε τις επιπτώσεις της ατμοσφαιρικής ρύπανσης της περιοχής που ζείτε και κινείστε, καθώς οι ρύποι φτάνουν και βλάπτουν κάθε σημείο του σώματος και οργανισμού σας.

Έλλειψη ύπνου

Ο ύπνος, δίνει στο σώμα το χρόνο και το περιθώριο να διορθώσει τυχόν βλάβες που έχουν προκληθεί σε αυτό και σε αυτή τη διαδικασία περιλαμβάνεται και η αναπαραγωγή νέων κυττάρων σε όλα τα όργανα, συμπεριλαμβανομένου και του εγκεφάλου.

Η μακροχρόνια έλλειψη ύπνου οδηγεί σε πιθανές βλάβες στον εγκέφαλο, καθώς δεν δημιουργούνται νέα κύτταρα και αδυνατεί η ικανότητα της σωστής επικοινωνίας του εγκεφάλου με τα νευρικά κύτταρα. Είτε αναφερόμαστε σε παροδικά ή μακροχρόνια φαινόμενα αϋπνίας, οι συνέπειες για τον εγκέφαλο είναι αρνητικές σε κάθε περίπτωση, γι’ αυτό και οι γιατροί επιμένουν στις 8 ώρες ύπνο κάθε βράδυ.

Κακή διατροφή

Η κακή διατροφή, όχι μόνο προσφέρει τα ελάχιστα θρεπτικά στοιχεία στο σώμα, αλλά κόβει και την όρεξη, καταλήγοντας σε περαιτέρω στέρηση στοιχείων. Πάρτε την απόφαση λοιπόν και επιλέξτε σωστή και θρεπτική διατροφή και δώστε στα όργανα του σώματός σας και στον εγκέφαλό σας τα σωστά «καύσιμα» για την καλή λειτουργία τους.

Κάπνισμα και αλκοόλ

Εκτός των πολλών συνεπειών, που επιφέρει το κάπνισμα στην υγεία, μέσα σε αυτά είναι και η σταδιακή εξασθένιση των γνωστικών λειτουργιών του εγκεφάλου. Συστατικό που βρίσκεται μέσα στον καπνό, μετατρέπεται σε καρκινογενές, μετά από μεταβολική επεξεργασία του σώματος και ενώ δεν βλάπτει ευθέως τα εγκεφαλικά κύτταρα, μπορεί να προκαλέσει φλεγμονές στο νευρικό σύστημα που με τη σειρά τους οδηγούν σε ασθένειες όπως είναι η σκλήρυνση κατά πλάκας. Το αλκοόλ από την άλλη και μετά από χρόνια και εκτεταμμένη κατανάλωση καταφέρνει και προκαλεί παροδική χημική ανισορροπία και δομικές αλλαγές στον εγκέφαλο.

Παράλειψη του πρωινού γεύματος

Όταν δεν τρώτε το πρωινό σας ρίχνετε τα επίπεδα του ζαχάρου στο αίμα, το οποίο μεταφράζεται σε χαμηλή παροχή θρεπτικών στοιχείων στα ζωτικά σας όργανα. Αφιερώστε λίγο από το χρόνο σας για το πολύτιμο πρώτο γεύμα της ημέρας και δώστε στο σώμα σας την ενέργεια που χρειάζεται για να ξεκινήσει δυναμικά τη μέρα του. Προτιμήστε βιταμίνες και πρωτεΐνες για καλύτερη σωματική και πνευματική απόδοση.

Μικρή πνευματική διέγερση

Όπως οι μύες του σώματος έχουν ανάγκη από την άσκηση για να λειτουργούν σωστά, το ίδιο ισχύει και με τον εγκέφαλό σας. Δεν είναι τυχαίο που οι πιο έξυπνοι άνθρωποι, δεν σταματούν να προκαλούν τον εαυτό τους μέσα από διάφορα πνευματικά και διανοητικά παιχνίδια.

Για την ακρίβεια δε χρειάζεται να δυσκολευτείτε ιδιαίτερα, καθώς ένα σταυρόλεξο, ένα Sudoku ή ακόμα και η ευκαιρία να εμπνευστείτε δημιουργικά από ένα κομμάτι μουσικής ή μια επίσκεψη σε μια γκαλερί, θα λειτουργήσει ενισχυτικά στην εγκεφαλική σας λειτουργία.

Δηλητηρίαση από το διοξείδιο του άνθρακα

Ο καθαρός αέρας είναι ζωτικής σημασίας για τον οργανισμό και αυτό που συνήθως περνάει απαρατήρητο από μικρούς και μεγάλους είναι η ζημιά που προκαλείται όταν κοιμόμαστε με το κεφάλι μας καλυμμένο.

Όταν σκεπάζουμε το κεφάλι μας κατά τη διάρκεια του ύπνου, αν και δεν το αντιλαμβανόμαστε σε πρώτη φάση, μειώνουμε την ποσότητα του προσλαμβανόμενου οξυγόνου προκαλώντας βλάβη στον εγκέφαλο. Γι’ αυτό το λόγο αφήνετε πάντα ακάλυπτο το κεφάλι σας και μην φοράτε στενά ρούχα στον ύπνο, ώστε να έχει το σώμα το περιθώριο να αναπνέει.

Λαιμαργία και χοληστερίνη

Η λαιμαργία,το κακό που προκαλεί στον οργανισμό είναι πολλαπλό. Σκληραίνει τα αιμοφόρα αγγεία, περιορίζοντας έτσι τις διόδους του οξυγόνου και των θρεπτικών στοιχείων στα ζωτικά μέρη του σώματος, εκ των οποίων και ο εγκέφαλος.

Η δε χοληστερίνη, συσσωρεύεται στις αρτηρίες και δυσχεραίνει την ομαλή κυκλοφορία του αίματος δυσκολεύοντας την παροχή των θρεπτικών στοιχείων, βιταμινών και οξυγόνου στο σύνολο του οργανισμού.

Το σύνολο των συντομεύσεων αυτών ή των αυτοματισμών, αποτελεί αυτό που αποκαλούμε προσωπικότητα ή χαρακτήρα του ανθρώπου. Είναι οι έτοιμες απαντήσεις που διαθέτει κάθε άνθρωπος σε βασικά ερωτήματα. Αυτές μας οι στάσεις ζωής ουσιαστικά μαθαίνονται νωρίς στη ζωή μας. Ο εγκέφαλος για λόγους οικονομίας, δεν μπαίνει στον κόπο να επαναβεβαιώσει την ορθότητα των προγραμμάτων που ήδη «τρέχει» κι αυτός είναι ο λόγος που συχνά κάνουμε τα ίδια λάθη.

Η διαμόρφωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς επηρεάζεται από κοινωνικούς, κληρονομικούς, περιβαλλοντικούς-πολιτισμικούς και οικογενειακούς παράγοντες. Στους κοινωνικούς παράγοντες συμπεριλαμβάνονται η κοινωνική τάξη και θέση του ατόμου στην κοινωνία άλλα και το κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο ζει. Οι πολιτισμικοί παράγοντες σχετίζονται με τις αξίες, πεποιθήσεις και τα βιώματα των ανθρώπων σε ένα συγκεκριμένο πολιτισμό. Επίσης, πολύ σημαντική επίδραση στη συμπεριφορά του ατόμου διαδραματίζει η οικογένεια η οποία λειτουργεί ως ισχυρό πρότυπο στην υιοθέτηση ή όχι ορισμένων συμπεριφορών. Κατά καιρούς έχουν αναπτυχθεί διάφορες ψυχολογικές θεωρίες για την ερμηνεία των συμπεριφορών υγείας και για την τροποποίηση αυτών συμπεριφορών.

Ορισμοί Συμπεριφορών Υγείας:

Οι συμπεριφορές υγείας είναι οι αξίες, οι πεποιθήσεις, οι προσδοκίες, τα κίνητρα καθώς και χαρακτηριστικά της προσωπικότητας τα οποία διατηρούν ή βελτιώνουν την υγεία των ατόμων3.

Θετική ή υγιής συμπεριφορά υγείας είναι κάθε έγκαιρη ενέργεια για πρόληψη και εντόπιση της ασθένειας καθώς και κάθε δραστηριότητα που βελτιώνει την υγεία και την προστατεύει από κινδύνους.

Οι συμπεριφορές υγείας αποτελούν μια δυναμική κατάσταση και είναι δυνατόν να τροποποιηθούν με την απόκτηση νέας γνώσης και με την αλλαγή του περιβάλλοντος στο οποίο ζει και αναπτύσσεται το άτομο. Αυτή η μεταβλητότητα αποτελεί πρόκληση για την επιστήμη καθώς μπορεί να συμβάλλει ανάπτυξη ενός πιο υγιεινού τρόπου ζωής, μειώνοντας την ανικανότητα και νοσηρότητα.

Οι αρνητικές συμπεριφορές υγείας χαρακτηρίζονται από ενέργειες οι οποίες αυξάνουν τον κίνδυνο για νοσηρότητα και θνησιμότητα. Οι συνέπειες αυτών των επιλογών συμπεριφοράς και του τρόπου ζωής μπορεί να είναι γνωστές ή άγνωστες στο άτομο που τις υιοθετεί. Ωστόσο, βασικό χαρακτηριστικό των συμπεριφορών αυτών αποτελεί η ένταση και η συχνότητα που πραγματοποιούνται.

Προσωπικότητα, συνήθειας, στρες

Τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του κάθε ατόμου συνδέονται τόσο με την εμφάνιση του στρες όσο και με την ενεργοποίηση μηχανισμών για την αντιμετώπισή του. Έτσι, η μελέτη της προσωπικότητας σε σχέση με το στρες συμβάλλει όχι μόνο στην κατανόηση των ατομικών διαφορών και των κοινών παραμέτρων που συνδέονται με αυτό αλλά και στην κατά περίπτωση επιθυμητή αλλαγή συμπεριφοράς. Αυτό που ενδιαφέρει την παρούσα εργασία είναι το πώς ορισμένα χαρακτηριστικά προσωπικότητας συνδέονται με το στρες. Πριν γίνει αυτό είναι σημαντικό να οριστούν η έννοια της προσωπικότητας και του στρες.

Η έννοια του στρες είναι πολυδιάστατη, καθώς για την περιγραφή της απαιτείται η μελέτη ιατρικών, βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών παραμέτρων. Αρχικά, σύμφωνα με τον Selye το στρες ορίζεται «ως η μη συγκεκριμένη ανταπόκριση του σώματος σε κάθε απαίτηση για αλλαγή». Εν συνεχεία, ένας άλλος ορισμός που διατυπώθηκε είναι αυτός του Aldwin που θεωρεί το στρες ως το αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης μεταξύ του ατόμου και του περιβάλλοντος του, γεγονός που είτε μέσω της υπερδιέγεσης είτε της υποδιέγερσης, οδηγεί σε ψυχολογική και σωματική ένταση. Ακολούθως, στον ορισμό του Lazarus, διαχωρίστηκε η έννοια του στρες σε θετικό-δημιουργικό στρες-eustress και σε αρνητικό-καταστρεπτικό στρες-distress. Στην πρώτη περίπτωση το στρες χαρακτηρίζεται ως κίνητρο για προώθηση της ανθρώπινης δημιουργικότητας, ενώ στην δεύτερη το άτομο θεωρεί ότι δεν μπορεί να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις του κοινωνικού του περιβάλλοντος, θεωρεί δηλαδή ότι δεν έχει αρκετούς διαθέσιμος πόρους (ικανότητες και δεξιότητες).

Η επίδραση του στρες συσχετίζεται με

α) την φύση, την ένταση, την διάρκεια και συχνότητα του στρεσογόνου παράγοντα

β) την υποκειμενική-ψυχολογική σημασία του στρες

γ) τις δυνατότητες ή και τις αδυναμίες της αποφυγής και της υπέρβασης του στρες

δ) την εμπειρία που έχει το άτομο σε σχέση με την έκθεση στο στρεσογόνο παράγοντα ε) την ιδιοσυγκρασία, δηλαδή την γενική κατάσταση πριν και μετά την διάρκεια έκθεσης στο στρες και τέλος

στ) με την κοινωνική υποστήριξη.

 

Επιπροσθέτως, οι τύποι του στρες διακρίνονται

α) με βάση την θετική ή αρνητική επίδραση του σε εξαντλητικό στρες ή αποδοτικό ή ουδέτερο στρες,

β) με βάση την χρονική διάρκεια και ένταση σε χρόνιο ή οξύ στρες, και τέλος

γ) με βάση την πηγή προέλευσης σε σωματικό, περιβαλλοντικό και ψυχολογικό στρες.

Σύμφωνα με την θεωρία της ανταπόκρισης στο στρες, το άτομο αντιδρά μέσω διεργασιών για να προσαρμόσει το σώμα του στον παράγοντα στρες με σκοπό την μείωση ή την αποφυγή του. Δύο είναι τα μοντέλα που προτείνονται, αυτό του Cannon όπου το άτομο καλείται να αντιμετωπίσει μία ενδεχόμενη απειλή μέσω του «Fight or Flight» (μάχη ή φυγή) και αυτό του Selye που διατύπωσε το «General Adaptation Syndrome» (Σύνδρομο Γενικής Προσαρμογής).

Με βάση τη θεωρία του Cannon το στρες ορίζεται ως «η διαταραχή της ομοιόστασης του οργανισμού κάτω από ακραίες εσωτερικές ή περιβαλλοντικές εξωτερικές συνθήκες». Περιέγραψε την ομοιόσταση ως κατάσταση δυναμικής ισορροπίας των σωματικών λειτουργιών. Τα στάδια της θεωρίας «Fight or Flight» είναι:

 
  • Η πρόσληψη του ερεθίσματος μέσω τον αισθήσεων

  • Ο διαχωρισμός των ερεθισμάτων σε απειλητικά και μη απειλητικά, όπου στην απειλή ενεργοποιεί το νευρικό και ενδοκρινικό σύστημα και όταν δεν υπάρχει απειλή η διαδικασία λαμβάνει τέλος.

  • Ο οργανισμός βρίσκεται σε κατάσταση διέγερσης και ενεργοποίησης μέχρι να εξαφανιστεί η απειλή.

  • Και τέλος, η επαναφορά του σώματος σε κατάσταση ηρεμίας

Το Σύνδρομο Γενικής Προσαρμογής του Selye διακρίνεται σε τρία στάδια:

  • Ενεργοποιημένη Αντίδραση, που παρομοιάζεται με την αντίδραση Fight or Flight του Cannon.

  • Αντίσταση, όπου το άτομο προσπαθεί να επανέλθει στη φυσιολογική κατάσταση ηρεμίας και να πετύχει την ομοιόσταση.

  • Εξάντληση, όπου η υπέρμετρη προσπάθεια του σώματος οδηγεί σε εξάντληση με αποτέλεσμα την τελική αποτυχία και την επανεμφάνιση των συμπτωμάτων.

Σε αυτό το σημείο κρίνεται απαραίτητο να γίνει μία σύντομη περιγραφή της ψυχοφυσιολογίας του στρες για να φανεί η επίδραση του στον ανθρώπινο οργανισμό. Δύο είναι τα συστήματα που αλληλεπιδρούν στην απάντηση στο στρες, αυτό του αυτόνομου νευρικού συστήματος και του ενδοκρινικού συστήματος. Το Συμπαθητικό Σύστημα ενεργοποιείται απελευθερώνοντας τους νευροδιαβιβαστές, νορεπινεφρίνη και επινεφρίνη, που ονομάζονται κατεχολαμίνες. Η απελευθέρωση των κατεχολαμινών έχει επίπτωση στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα.

Όσον αφορά το ενδοκρινικό σύστημα, η μελέτη του άξονα Υποθάλαμος – Υπόφυση – Επινεφρίδια δίνει απαντήσεις για την λειτουργία των ορμονών του στρες. Ο μηχανισμός του άξονα περιγράφεται ως εξής: το στρεσογόνο ερέθισμα διεγείρει τον υποθάλαμο, όπου παράγεται η ορμόνη έκλυσης της κορτικοτροπίνης CRH η οποία διεγείρει την πρόσθια υπόφυση και εκκρίνεται η κορτικοτροπίνη ACTH η οποία μέσω του αίματος φτάνει στον φλοιό των επινεφριδίων και από εκεί εκκρίνονται τα γλυκοκορτικοειδή όπως η κορτιζόλη. Οι ψυχολογικοί παράγοντες μπορούν να ενεργοποιήσουν τον άξονα αυτόν με αποτέλεσμα την αυξημένη έκκριση κορτιζόλης. Ανάλογη επίδραση μπορεί να έχει ακόμα και η ενδεχόμενη προσμονή μίας στρεσογόνου εμπειρίας. Η κορτιζόλη επηρεάζει πολλά συστήματα και λειτουργίες του οργανισμού. Παρεμβαίνει στον μεταβολισμό της γλυκόζης, ενεργοποιεί την λιπολυτική διαδικασία, ασκεί ανασταλτική δράση στο ανοσοποιητικό σύστημα, έχει παρατεταμένη αντιφλεγμονώδη δράση, παρεμβαίνει στην οστεοποίηση και ασκεί καταβολική επίδραση στις πρωτεΐνες των μυών και ανασταλτική στη δημιουργία νέων ινοβλαστών και στον πολλαπλασιασμό τους.

Η ανθρώπινη προσωπικότητα και συμπεριφορά είναι πολύπλοκη και για αυτό έχουν γίνει πολλές προσπάθειες του προσδιορισμού της. Οι πρώτες θεωρίες προσωπικότητας διατυπώθηκαν από τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους και γιατρούς και η εξέλιξη των θεωριών αυτών φτάνει μέχρι και τις αρχές του 20ου αιώνα. Ο Ιπποκράτης υποστηρίζει ότι ο οργανισμός αποτελείται από τέσσερα στοιχεία (χυμούς): το αίμα, το φλέγμα, την κίτρινη χολή και την μέλαινα χολή. Ο Γαληνός επηρεασμένος από τον Ιπποκράτη κάνει λόγο για τον αιματώδη, τον φλεγματικό, τον χολερικό και τον μελαγχολικό τύπο. Οι σύγχρονες απόψεις ως προς την σχέση της ιδιοσυγκρασίας και της ενεργοποίησης του ορμονικού συστήματος συνδέονται με τις πρώτες αυτές θεωρίες όπως για παράδειγμα του Eysenck, για οποία θα γίνει λόγος παρακάτω.

Ανέκαθεν του «γιατί είμαστε, όπως είμαστε» έχει απασχολήσει τον άνθρωπο και την επιστήμη. Το ερώτημα που τίθεται είναι εάν γεννιόμαστε με κάποια χαρακτηριστικά ή εάν στην πορεία της ζωής γινόμαστε «όπως» είμαστε. Από τη μία πλευρά, υπάρχουν αυτοί που είναι υπέρ της κληρονομικότητας και από την άλλη, είναι αυτοί που υποστηρίζουν ότι το περιβάλλον είναι αυτό που διαμορφώνει την προσωπικότητα. Πλέον πιστεύουμε ότι η προσωπικότητα είναι αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης και των δύο. Οι θεωρητικοί της προσωπικότητας ασχολούνται με το άτομο ως όλον και προσπαθούν να κατανοήσουν τους τρόπους λειτουργίας του ατόμου αλλά και την συμπεριφορά καθώς επίσης να εντοπίσουν τις ατομικές διαφορές που υπάρχουν μεταξύ των ατόμων. Σύμφωνα με τους Pervin & John κάποιες θεωρίες υποστηρίζουν ότι η προσωπικότητα διακατέχεται από σταθερά χαρακτηριστικά όπως οι εξελικτικές (Freud), οι φαινομενολογικές (Rogers) και τυπολογικές (μοντέλο των πέντε παραγόντων). Από την άλλη μεριά η κοινωνικογνωστική θεωρία του Bandura παρουσιάζει την προσωπικότητα ως αλληλεπίδραση του ατόμου με το περιβάλλον. Τέλος, σταθερά χαρακτηριστικά θεωρούνται ο νευρωτισμός, η εξωστρέφεια-εσωστρέφεια κτλ. ενώ μη σταθερά είναι τα κίνητρα, συναισθήματα, σκέψεις και φανερές συμπεριφορές των ατόμων.

Οι άνθρωποι διαθέτουν ορισμένα χαρακτηριστικά γνωρίσματα που τους προδιαθέτουν να δρουν κατά συγκεκριμένους και συνεπείς τρόπους. Οι Θεωρίες Προσωπικότητας εξηγούν την ύπαρξη ομοιοτήτων και διαφορών μεταξύ των ανθρώπων καθώς και τη συνέπεια της συμπεριφοράς. Η έννοια της προσωπικότητας μας βοηθά να καταλάβουμε γιατί οι άνθρωποι αντιδρούν με διαφορετικούς τρόπους κάτω από παρόμοιες συνθήκες.

Αρχικά θα γίνει μία σύντομη επισκόπηση των θεωριών για την προσωπικότητα. Γίνεται αναφορά στις ιδέες του Freud σχετικά με τα συστατικά στοιχεία της προσωπικότητας, στη θεωρία της προσωπικότητας του Adler καθώς και του Rogers. Ακολουθεί μία σύντομη έκθεση της θεωρίας γνωρισμάτων του Allport και στο πώς αυτή αποδίδει τη συνέπεια στη συμπεριφορά σε χαρακτηριστικά γνωρίσματα που κατέχει κάθε άτομο και τα οποία καθορίζουν συνήθεις ανταποκρίσεις του σε περιστάσεις της ζωής. Έπεται η τυπολογία προσωπικοτήτων του Jung και η θεωρία προσωπικών κατασκευών του Kelly, που κατάγεται από μία φαινομενολογική οπτική. Ο Kelly δίνει έμφαση κυρίως στις γνωστικές όψεις: στο πώς ένα άτομο αντιλαμβάνεται τον κόσμο. Μία πιο εκτεταμένη αναφορά γίνεται στη θεωρία προσωπικότητας του Eysenck και στους παράγοντες της μεγάλης πεντάδας, οι ορισμοί των οποίων βασίζονται στο έργο του Costa & McGrae(1992). Η τελευταία μπορεί να αποτιμηθεί στη βάση πέντε διαστάσεων της προσωπικότητας, δηλαδή της Νευρωτικότητας (Ν), της Εξωστρέφειας (Ε), της Πνευματικής Διαθεσιμότητας, της καλής Προαίρεσης και της Ευσυνειδησίας). Έτσι, ο Eysenck γίνεται υποστηρικτής του βιολογικού παράγοντα: οι διαφορές στην προσωπικότητα των ατόμων οφείλονται σε νευροφυσιολογικές διαφορές και αυτές οφείλονται κυρίως στη βιολογική κληρονομιά τους. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στο νευρωτισμό ως χαρακτηριστικό της προσωπικότητας που συνδέεται με το στρες και στη διαμόρφωση άλλων διαταραχών του ατόμου.

Η αλληλεπίδραση του κοινωνικού περιβάλλοντος και οι εσωτερικές παρορμήσεις δημιουργούν τον τύπο της προσωπικότητας. Τα χαρακτηριστικά των τύπων είναι εκείνα που μπορούν να οδηγήσουν τα άτομα στο στρες. Το στρες διαφέρει ανάλογα με την περίσταση, την ένταση και τα χαρακτηριστικά του ατόμου. Έτσι, διαφαίνεται η ανάγκη να υπάρξουν στρατηγικές αντιμετώπισης για την καλύτερη προσαρμογή και απάντηση στο στρες. Οι στρατηγικές εστιάζονται στο πρόβλημα, στο συναίσθημα και στις κοινωνικές σχέσεις. Σε πιο πρακτικό επίπεδο εκτός από τις κλασσικές θεραπείες όπως την φαρμακοθεραπεία, γίνεται αναφορά και σε άλλες εναλλακτικές θεραπείες που βοηθούν στην απάντηση στο στρες ή δρουν συμπληρωματικά σε χρόνιες ασθένειες.5

Στρες και εγκέφαλος

Το στρες αποδιοργανώνει το μεταιχμιακό σύστημα, την εγκεφαλική περιοχή που σχετίζεται με το συναίσθημα. H δομή που επηρεάζεται κυρίως είναι η αμυγδαλή, που εμπλέκεται στην αντίληψη και στην αντίδραση σε ερεθίσματα που προκαλούν φόβο. H αμυγδαλή (δομή βαθιά στον εγκέφαλο) δέχεται ερεθίσματα από νευρώνες του εγκεφαλικού φλοιού (εξωτερικός φλοιός) που επεξεργάζονται αισθητηριακές πληροφορίες. Έτσι δημιουργείται άγχος και φόβος στη θέα ενός όπλου, μιας πυρκαγιάς ή ενός απειλητικού προσώπου. H αμυγδαλή όμως δέχεται και αισθητηριακά ερεθίσματα πριν από τη συνειδητή επεξεργασία τους. Για παράδειγμα, το θύμα μιας τραυματικής εμπειρίας που βρίσκεται σε μια ομάδα χαρούμενων ανθρώπων ξαφνικά αισθάνεται να κατακλύζεται από άγχος και φόβο, την καρδιά της να χτυπάει γρήγορα. Χρειάζονται λίγα δευτερόλεπτα για να συνειδητοποιήσει ότι το άτομο που στέκεται πίσω της έχει φωνή σαν του ατόμου που της δημιούργησε την τραυματική εμπειρία.

Όταν ο εγκέφαλος δέχεται ένα απειλητικό σήμα, ενεργοποιείται η αμυγδαλή, που επικοινωνεί με άλλες περιοχές, ενεργοποιώντας τον νευροδιαβιβαστή CRH (corticotrophin-releasing hormone). Νευρώνες από την περιοχή της αμυγδαλής στέλνουν μηνύματα στα εξελικτικά αρχαία τμήματα του εγκεφάλου που ελέγχουν το αυτόνομο νευρικό σύστημα. Καθώς διεγείρεται το συμπαθητικό νευρικό σύστημα (μέρος του αυτόνομου νευρικού συστήματος) το άτομο νιώθει να οξύνονται οι αισθήσεις του, να χτυπά η καρδιά του γρήγορα και να λαχανιάζει. Ταυτόχρονα όμως η αμυγδαλή στέλνει πληροφορίες στον μετωπιαίο φλοιό, υπεύθυνο για να αξιολογεί εισερχόμενες πληροφορίες και να δίνει το σήμα για να αρχίσουν οι ανάλογες αντιδράσεις. Το αποτέλεσμα σε τέτοιες περιπτώσεις κινδύνου είναι να παίρνονται αποφάσεις υπό την επήρεια συναισθημάτων.

“Είμαστε αυτό που κάνουμε επανειλημμένα. Επομένως, η αριστεία δεν είναι πράξη, αλλά συνήθεια.”

Αριστοτέλης

Θεωρίες διαμόρφωσης συνηθειών

Στον πρόλογο του βιβλίου “Psycho-cybernetics” που εκδόθηκε το 1960, ο Δρ. Maxwell Maltz παρουσίασε τη θεωρία των 21 ημερών, δηλώνοντας ότι «μετά από πλαστική χειρουργική επέμβαση χρειάζεται ένα διάστημα περίπου 21 ημερών για το μέσο ασθενή προκειμένου να συνηθίσει το νέο του πρόσωπο. Όταν ένα χέρι ή πόδι ακρωτηριάζεται το «άκρο φάντασμα» διατηρείται για περίπου 21 ημέρες.»

Η βασική ιδέα του επιχειρήματος ερμηνεύεται υπό την έννοια ότι χρειάζονται 21 ημέρες για να εκτελεστεί μια κακή συνήθεια και η ίδια διάρκεια για να ξεκινήσει μια θετική. Κατά τον Δρα Maltz, το 21 θεωρήθηκε ο μαγικός αριθμός για τη λήψη αποφάσεων. Ο Steven Aitchison, ένας ειδικός στην προσωπική ανάπτυξη, μεταξύ πολλών άλλων επιστημόνων και ψυχολόγων, συστήνει να μην ακολουθείτε μια νέα συνήθεια τυφλά για μεγάλο χρονικό διάστημα, αλλά να «λέτε συνειδητά στον εαυτό σας ότι θα την προσπαθήσετε για 21 ημέρες», προκειμένου να επιτύχετε.

Δυστυχώς, δεν μπορούμε να σταματήσουμε μια καθιερωμένη συνήθεια αδράνεια., Το 2010, το University College του Λονδίνου απέρριψε τη θεωρία των 21 ημερών. Το UCL ανακάλυψε ότι οι συνήθειες διαμορφώνονται μέσω της επανάληψης. Κατά μέσο όρο, το UCL ανακάλυψε ότι χρειάστηκαν κατά μέσο όρο 66 ημέρες για τη δημιουργία μιας συνήθειας.

Ο Αριστοτέλης έλεγε πως είμαστε αυτό που επαναλαμβάνουμε, πόσο όμως χρονικό διάστημα χρειάζεται για να εδραιωθεί μια πράξη μας σε συνήθεια;

Έρευνες που έχουν γίνει, έχουν δείξει πως αρκούν 21 συναπτές μέρες για να πετύχουμε το στόχο μας. Κάποιοι άλλοι ερευνητές υποστηρίζουν πως το χρονικό διάστημα ποικίλει ανάλογα με τη σοβαρότητα της συνήθειας.

Στην έρευνα που διεξάχθηκε στο πανεπιστήμιο του Λονδίνου και πήραν μέρος 96 συμμετέχοντες, τα αποτελέσματα ήταν ενδιαφέροντα. Οι συμμετέχοντες έπρεπε να διαλέξουν μια συμπεριφορά που ήθελαν να μετατρέψουν σε συνήθεια και να την επαναλάβουν καθημερινά. Χρειάστηκε κατά μέσο όρο 66 μέρες για να γίνει αυτή η αλλαγή, φυσικά υπήρχες και πολλές διακυμάνσεις στο χρονικό όριο. Αν ένας συμμετέχοντας ήθελε να του γίνει συνήθεια ένα ποτήρι νερό μετά το πρωινό, χρειάστηκε 20 μέρες, ενώ για κάποιον που ήθελε να γυμνάζεται επί δέκα λεπτά μετά το πρωινό ξύπνημα, μέτρησε 84 μέρες κι ακόμη δεν τα είχε καταφέρει.

Οι επιστήμονες υποστηρίζουν πως αν θέλεις να τρως ένα φρούτο κάθε απόγευμα, σου αρκούν 21 μέρες, αν όμως θέλεις να αντικαταστήσεις το τσιγάρο με μια καραμέλα, αυτό μπορεί να διαρκέσει και έναν ολόκληρο χρόνο, για να σου γίνει βίωμα.

Η πραγματικότητα είναι ότι αν η αρχετυπική συνήθειά απεικονίζει ένα φυσικό ένστικτο επιβίωσης, όπως η πρόσληψη περισσότερου νερού, θα είναι πολύ πιο εύκολο να δημιουργηθεί. Ωστόσο, εάν η απόφασή δεν είναι μια βασική ανθρώπινη ανάγκη, η συνήθεια θα χρειαστεί περισσότερο χρόνο για να διαμορφωθεί.

Όταν ο ψυχολόγος Jeremy Dean καταπιάστηκε με το ζήτημα του «πόσο καιρό μπορεί να πάρει σε κάποιον να δημιουργήσει ή να αλλάξει μια συνήθεια», μελετώντας ιστοσελίδες με περιεχόμενο ψυχολογίας και συμβουλευτικής, βρέθηκε επίσης αντιμέτωπος με τις 21 ημέρες.

Αυτός ο μοναδικός και συγκεκριμένος αριθμός ημερών είχε εφαρμογή στα πάντα: από το να ξεκινήσει κανείς μια δίαιτα, μέχρι το να κρατά ημερολόγιο. Ωστόσο, δεν υποστηρίζεται από αδιάψευστα και πιο συγκεκριμένα στοιχεία και δεδομένα, γιατί ο Dean εξερευνά την πραγματική επιστήμη που «κρύβεται» πίσω από τις συνήθειες, μέσα από υπάρχοντα εμπειρικά στοιχεία σχετικά με τη διαμόρφωση των συνηθειών. Ο ίδιος αναφέρει μια έρευνα, που δίνει πιο εμπεριστατωμένη απάντηση γύρω από το ερώτημα του «πόσος καιρός χρειάζεται για να “ριζώσει” μια νέα συνήθεια».

Αυτή η έννοια της δράσης χωρίς σκέψη –γνωστή στις επιστήμες ως «αυτοματισμός»- αποδεικνύεται ως κεντρικός μοχλός των συνηθειών.

Αυτό βοηθά ακόμη στο να φωτιστεί το πραγματικό ερώτημα που βρίσκεται στο επίκεντρο αυτής της έρευνας: πόσος καιρός χρειάστηκε για να γίνει μια συμπεριφορά συνήθεια.

Σύμφωνα με τον Dean κατά μέσο όρο όλοι οι συμμετέχοντες που παρείχαν αρκετά στοιχεία, χρειάστηκαν 66 μέρες μέχρι να τους δημιουργηθεί μια συνήθεια.

Φυσικά, υπήρχαν σημαντικές διαφορές στο πόσο καιρό χρειάστηκε για να διαμορφωθεί μια συνήθεια, ανάλογα με το τι είχε βάλει στόχο ο καθένας.

Αυτό όμως που διαπίστωσαν οι ερευνητές ήταν ότι υπήρχε μια κυρτή σχέση ανάμεσα στη συνήθεια και τον αυτοματισμό, που σημαίνει ότι κάθε προηγούμενη επανάληψη ήταν πιο επωφελής από την επόμενη σε ό,τι αφορά την εγκαθίδρυση μιας συνήθειας, και τα οφέλη σταδιακά συρρικνώνονταν με το πέρασμα του χρόνου.

Αυτό που έδειξε η μελέτη αυτή είναι ότι οι 21 ημέρες που αναφέρουν αρκετοί για τη δημιουργία μιας συνήθειας, μπορεί να είναι αρκετές αν ο στόχος σας είναι για παράδειγμα να… πίνετε ένα ποτήρι νερό μετά το πρωινό σας.

Οτιδήποτε πιο δύσκολο και επίπονο, το πιο πιθανό είναι ότι θα χρειάζεται περισσότερο καιρό για να «αυτοματοποιηθεί».

 

Η ψυχοθεραπεία

Μερικές φορές οι συνήθειες που έχουμε αναπτύξει και η προσωπικότητα που έχουμε διαμορφώσει μας προκαλούν προβλήματα. Και τότε μπορεί να μας βοηθήσει η ψυχοθεραπεία.

Η ψυχοθεραπεία ως διαδικασία μπορεί να θεωρηθεί ως μια μορφή μάθησης που αλλάζει τον εγκέφαλο. Ο ρόλος της επίδρασης της μάθησης κατά τη διαδικασία της ψυχοθεραπείας σε επίπεδο νευρώνων έχει αναδειχτεί ήδη από το 1949 και είναι γνωστός ως “κανόνας του Hebb”. Σύμφωνα με αυτόν η πληροφορία που μεταβιβάζεται επανειλημμένα διασυναπτικά μέσω δύο νευρώνων κωδικοποιείται μέσω ενίσχυσης των συνδέσεων των νευρώνων αυτών οι οποίοι ενεργοποιούνται ταυτόχρονα.6

Η ψυχοθεραπεία ως τύπος μάθησης οδηγεί σε μακροπρόθεσμες μεταβολές στη συμπεριφορά. Υπάρχουν στοιχεία που δείχνουν ότι δεν είναι απλά μια συζήτηση ή μια πνευματική συναλλαγή λέξεων και ιδεών, αλλά μια σχέση που οδηγεί, λόγω της πλαστικότητας του εγκεφάλου, σε φυσιολογικές διαδικασίες ικανές για νέες νευροφυσιολογικές ρυθμίσεις και μεταβολές στις εγκεφαλικές δομές.6,7

Συναισθήματα

Διακρίνονται τρεις βασικές ψυχικές λειτουργίες: Σκέψεις, συναισθήματα, κίνητρα. Το συναίσθημα θεωρείται ως το αντίθετο της καλά δομημένης, λογικής σκέψης.

Η αποφασιστικότητα αναδύεται από τα συναισθηματικά κέντρα του εγκεφάλου κυρίως την αμυγδαλή, που παίζει ρόλο στο φόβο, θυμό πάλη – φυγή, το συναίσθημα κάνει τις επιλογές και παίρνει τις αποφάσεις σε όσα προτείνει η λογική.

Κατά τη συναισθηματική διέγερση δρούμε παρορμητικά, χωρίς να υπολογίζουμε την καλύτερη στρατηγική δράσης. Το συναίσθημα είναι μια σύνθετη υποκειμενική συνειδητή εμπειρία : συνδυασμός νοητικών καταστάσεων, ψυχοσωματικών εκφράσεων και βιολογικών αντιδράσεων του σώματος. Είναι αυτό που ένας άνθρωπος «αισθάνεται», όχι ως απλή αίσθηση αλλά ως κάτι βαθύ, εσωτερικό, που επιδρά στο σώμα (πχ καρδιακός ρυθμός) και την «ψυχή» του και σχεδόν πάντα εκφράζεται (στο πρόσωπο, στη φωνή, στη στάση του σώματος) και μπορούν να το παρατηρήσουν οι άλλοι.

Πολλοί επιστήμονες διαχωρίζουν τα συναισθήματα σε διάφορες κατηγορίες. Η πιο βασική διαίρεσή τους είναι σε εκείνα που έλκουν και σ’ εκείνα που απωθούν.

  • Ανθρώπινα συναισθήματα είναι: η αγάπη, η στοργή, η ευτυχία, η λαγνεία, ο έρωτας, το πάθος, ο ζήλος, το δέος, ο θαυμασμός, η περηφάνια, η χαρά, η συμπόνια, η ικανοποίηση, η πληρότητα, η αρμονία, η αυτοπεποίθηση, η εμπιστοσύνη, η ανακούφιση, η απορία, η συγκίνηση, το άγχος, η ανυπομονησία, η έκπληξη, ο φόβος, ο τρόμος, η φρίκη, ο θυμός, η ντροπή, η ενοχή, οι τύψεις, η απόρριψη, η δυστυχία, η απελπισία, το πένθος, η λύπη, η θλίψη, η μοναξιά, η εχθρότητα, η έχθρα, το μίσος, ο φθόνος, η δυσπιστία, η απογοήτευση, η περιφρόνηση, η αηδία, η ζήλεια, κ.ά.

Συστατικά του συναισθήματος:

  1. Υποκειμενικό αίσθημα / εμπειρία.

  2. Σωματικές αλλαγές.

H αντίληψη ενός διεγερτικού γεγονότος ακολουθείται άμεσα από σωματικές αλλαγές. Η αντίληψη αυτών των σωματικών αλλαγών καθώς συμβαίνουν είναι το συναίσθημα.

Η ένταση και η διαφοροποίηση των συναισθημάτων βασίζεται στο αυτόνομο νευρικό σύστημα. Τα διεγερτικά γεγονότα ενεργοποιούν το θάλαμο, ο οποίος έχει δύο ξεχωριστά συστήματα εξόδου. Ένα προς το σύστημα της διέγερσης και ένα προς τον εγκεφαλικό φλοιό, όπου καταχωρείται η συνειδητή εμπειρία του συναισθήματος.

3. Συμπεριφορά όπως εκφράσεις του προσώπου, στάση του σώματος, κτλ

4. Γνωστικές λειτουργίες

– Schachter & Singer (1962)

Η επανατροφοδότηση από τη περιφερειακή διέγερση καθορίζει την ένταση του συναισθήματος, αλλά η διαφοροποίηση του συναισθήματος εξαρτάται από τον τρόπο που ερμηνεύεται αυτή η διέγερση βάσει των επικρατουσών συνθηκών. Αν δηλαδή νιώθουμε διέγερση που οφείλεται σε ένα λιοντάρι, σε έναν υπαρκτό κίνδυνο, βιώνουμε φόβο.

Αν αυτό ισχύει είναι δυνατόν να αλλάξουμε το συναίσθημα που βιώνει ένας άνθρωπος, αλλάζοντας απλώς τον τρόπο που ερμηνεύει τη διέγερσή του.

  • Lazarus (1991)Τα συναισθήματα σπάνια είναι άμεσες αντιδράσεις στις ιδιότητες ενός ερεθίσματος. Αυτό που δίνει σε ένα ερέθισμα συναισθηματικό τόνο είναι η προσωπική σημασία που του αποδίδεται από το άτομο.

Η διαδικασία μέσω της οποίας κάθε ερέθισμα αξιολογείται ως προς την σημασία του για την προσωπική ευημερία του ατόμου, ονομάζεται πρωτογενής εκτίμηση. Με το που ένα ερέθισμα κριθεί ως σημαντικό, ακολουθεί η δευτερογενής εκτίμηση, κατά την οποία αξιολογείται το πως θα το αντιμετωπίσουμε.

Προφανώς διαφορετικά συναισθήματα σχετίζονται με διαφορετικές εκτιμήσεις της κατάστασης. Η αρχική διαφοροποίηση σε αρνητικά και θετικά γίνεται κατά την πρωτογενή εκτίμηση.

Η γνωστική εκτίμηση είναι υπεύθυνη και για την ένταση της συναισθηματικής αντίδρασης.

Η εκτίμηση οδηγεί σε αντιμετώπιση, η οποία με τη σειρά της αλλάζει τη σχέση ατόμου περιβάλλοντος, η οποία με τη σειρά της οδηγεί σε διαφορετικά συναισθήματα.

H γνωστική εκτίμηση θεωρείται ο πρώτος και ο πιο κεντρικός παράγοντας για την έκλυση του συναισθήματος.

  • Friske:Εκλυόμενο από τα σχήματα συναίσθημα. Τα σχήματα που βασίζονται σε προηγούμενες εμπειρίες μπορεί να φέρουν και συναισθηματικές συνιστώσες. Όταν μία νέα εμπειρία εμπίπτει σε ένα σχήμα (το ενεργοποιεί) δεν αναδύεται μόνο προηγούμενη γνώση, αλλά και προηγούμενες συναισθηματικές αντιδράσεις. Γνωσιακή ερμηνεία της μεταβίβασης.

  • Wilson:Συχνά το συναίσθημα που νιώθουμε σε μία κατάσταση διαμορφώνεται από τις προσδοκίες που έχουμε για το πως θα νιώσουμε

  • Weiner: Συγκεκριμένα συναισθήματα ακολουθούν συγκεκριμένους αιτιοπροσδιορισμούς. Π.χ. περηφάνια = θετικό αποτέλεσμα που αποδίδεται στην προσωπική ικανότητα.

  • Άλλες θεωρίες με κύριο κοινό χαρακτηριστικό τον τρόπο που το άτομο ερμηνεύει το περιβάλλον του. Σε αυτή την ταξινόμηση των διαστάσεων της γνωστικής εκτίμησης, που οδηγούν στη διαφοροποίηση του συναισθήματος, παρατηρείται σημαντική αλληλοεπικάλυψη.

Οι θεωρίες αυτές είναι σημαντικό να διαχωρίζονται από αυτές που βασίζονται στην έννοια της αυτοπαρατήρησης που εισήγαγε ο Βem το 1972. Οι θεωρίες αυτές αναφέρονται στην ερμηνεία των χαρακτηριστικών του περιβάλλοντος και όχι των σωματικών αλλαγών, όπως η θεωρία των Schachter & Singer. Τα πειράματα σχετικά με τη μεταφορά της διέγερσης αναφέρουν περιπτώσεις, όπου η σωματική διέγερση επηρεάζει τη συναισθηματική αντίδραση, χωρίς προηγούμενη αναγνώρισή της από το άτομο. Σημαντική πηγή επανατροφοδότησης που βασίζεται στην αυτοπαρατήρηση αποτελεί και η συμπεριφορά.

Ορισμός του συναισθήματος

Ένας ορισμός του συναισθήματος: «Ως συναίσθημα ορίζεται οτιδήποτε νιώθει ένα άτομο, όταν αξιολογεί ένα γεγονός με συγκεκριμένο τρόπο και συνήθως οδηγεί σε αλλαγές στον ανθρώπινο οργανισμό ή την συμπεριφορά. Έτσι, όλα τα συναισθήματα είναι ουσιαστικά προτροπές για δράση. Άρα τα συναισθήματα οδηγούν σε πράξεις τις οποίες μπορούμε να αντιληφθούμε (Goleman, 2001).»

Ο ορισμός του συναισθήματος ωστόσο, είναι πολύ δύσκολος γιατί το συναίσθημα ως έννοια μπορεί να πάρει πολλές διαστάσεις. Ωστόσο θα λέγαμε πως ορίζεται ως μια έντονη ψυχοσωματική εμπειρία που αφήνει στο άτομο κάποια θετική ή αρνητική διάθεση. Αυτή η ψυχοσωματική εμπειρία μπορεί να προκληθεί τόσο από εξωτερικούς προς το άτομο παράγοντες όσο και από εσωτερικούς.

-Βίκιλεξικό:< Το συναίσθημα είναι μια σύνθετη υποκειμενική συνειδητή εμπειρία: ο συνδυασμός νοητικών καταστάσεων, ψυχοσωματικών εκφράσεων και βιολογικών αντιδράσεων του σώματος. Είναι αυτό που ένας άνθρωπος «αισθάνεται», όχι ως απλή αίσθηση αλλά ως κάτι βαθύ, εσωτερικό, που επιδρά στο σώμα (πχ καρδιακός ρυθμός) και την «ψυχή» του και σχεδόν πάντα εκφράζεται (στο πρόσωπο, στη φωνή, στη στάση του σώματος) και είναι παρατηρήσιμο από τους άλλους.

Το συναίσθημα συναντάται σε όλα τα θηλαστικά, όχι μόνο στον άνθρωπο. Είναι αποτέλεσμα περίπλοκων ορμονικών επιδράσεων και του ασυνείδητου νου. Τα συναισθήματα είναι πολύ δύσκολο να ελέγχονται, με συνειδητή προσπάθεια. Προκαλούν την αλλαγή συμπεριφοράς στα θηλαστικά ανάλογα με την κατάσταση στην οποία αυτά βρίσκονται>.9

Το σημαντικό συστατικό για την επιβίωση είναι η συμπεριφορά.

Οι χρήσιμες λειτουργίες που επιτελούν οι συναισθηματικές συμπεριφορές είναι το στοιχείο που καθοδήγησε την εξέλιξη του εγκεφάλου. Τα αισθήματα που συνοδεύουν αυτές τις συμπεριφορές είναι πολύ πιο πρόσφατα από εξελικτικής απόψεως.

Χρησιμότητα του συναισθήματος

H απλή διατήρηση στη ζωή είναι ζήτημα παρατήρησης του εσωτερικού περιβάλλοντος και πραγματοποίησης ομοιοστατικών αλλαγών, δηλ. είναι θέμα εσωτερικών αντιδράσεων σε εσωτερικά ερεθίσματα. Αλλά η επιβίωση γίνεται εξαιρετικά πιθανότερη άμα υπάρχει κάποιος μηχανισμός παρατήρησης του εξωτερικού περιβάλλοντος και αντίδρασης στα εξωτερικά ερεθίσματα. Η εξέλιξη του εγκεφάλου ακολούθησε αυτή ακριβώς την πορεία, εξασφαλίζοντας όλο και πιο λεπτομερή ανάλυση των εξωτερικών ερεθισμάτων και όλο και πιο σύνθετη επεξεργασία των προτύπων αντίδρασης στα ερεθίσματα αυτά.

Η εξέλιξη του εγκεφάλου κατά κύριο λόγο ακολούθησε προσθετική πορεία. Οι απλούστερες δομές δεν αντικαταστάθηκαν από τις εξελικτικά πιο πρόσφατες, αλλά συνέχισαν να επιτελούν τις λειτουργίες τους, ελεγχόμενες και συνεπικουρούμενες από τις ανώτερες. Σε τελική ανάλυση θα ήταν παράλογο να εξελιχθούν νέες δομές με πρόβλεψη για την ανάληψη των ίδιων λειτουργιών που επιτελούσαν πάρα πολύ αποτελεσματικά οι παλαιότερες δομές.

Το 1970 o MacLean πρότεινε τη θεωρία του τριπλού εγκεφάλου των ανώτερων θηλαστικών. Μπορεί να θεωρηθεί ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος αποτελείται από τρία στρώματα, κάθε ένα από τα οποία σηματοδοτεί ένα σημαντικό εξελικτικό στάδιο. Το παλαιότερο στρώμα, ο ερπετικός εγκέφαλος διεκπεραιώνει αυτοματικές λειτουργίες, όπως η αναπνοή. Το επόμενο στρώμα, ο παλαιοθηλαστικός εγκέφαλος επιτελεί λειτουργίες που αφορούν στην επιβίωση και περιλαμβάνει τις δομές που είναι υπεύθυνες για το συναίσθημα (αποφυγή πόνου, αναζήτηση ηδονής). Το τρίτο επίπεδο, ο νεοθηλαστικός εγκέφαλος είναι υπεύθυνος για τη λογική σκέψη.

Η ανάπτυξη του συναισθήματος αποτελεί μία ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ της άκαμπτης συμπεριφορικής στερεοτυπίας των κατώτερων οργανισμών, και της σχεδόν ανεξάντλητης πλαστικότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

…και γιατί αναπτύχθηκαν τα υποκειμενικά συναισθήματα;

⇒ Η βιολογική βάση του συναισθήματος στον άνθρωπο εντοπίζεται στο μεταιχμιακό σύστημα και στο διάμεσο εγκέφαλο, μία σειρά από υποφλοιώδεις δομές. Η μόνη διαφορά στις υποφλοιώδεις δομές των ανώτερων και των κατώτερων ζώων είναι ότι στα πρώτα οι δομές αυτές αναμένεται να λαμβάνουν περισσότερες πληροφορίες από τα υψηλότερα κέντρα (spinal shock).

Πράγματι, σε γενικές γραμμές το συναίσθημα επιτελεί την ίδια λειτουργία στον άνθρωπο και στα κατώτερα ζώα. Πρόκειται για βραχύχρονες καταστάσεις αξιολόγησης που εστιάζονται σε ένα ερέθισμα και χαρακτηρίζονται από τάση για ανάληψη δράσης, φυσιολογικές αλλαγές που προετοιμάζουν το σώμα για την δράση αυτή καθώς και εκφράσεις του προσώπου και στάσεις του σώματος που εξυπηρετούν την επικοινωνία της συναισθηματικής διέγερσης προς τα έξω. Ένα σύστημα «λήψης αποφάσεων».

Δοθέντος ότι οι άνθρωποι θέτουν πολλούς στόχους, το συναίσθημα φαίνεται να παίζει ένα ρόλο διαχείρισης προτεραιοτήτων. Λειτουργεί ως ένα σήμα συναγερμού (απόσπαση και διέγερση) που αποσύρει τα άτομα από την προσπάθεια επίτευξης ενός στόχου, κατευθύνοντάς τα παράλληλα προς κάποιον άλλο στόχο, η σημασία του οποίου έχει εν τω μεταξύ αυξηθεί.

Τα συνοδευτικά αισθήματα αναπτύχθηκαν ως μία μορφή εσωτερικής επικοινωνίας για τις αλλαγές στη σχετική προτεραιότητα μεταξύ των στόχων (έχουμε τα συνοδευτικά αισθήματα, επειδή έχουμε ανεπτυγμένο φλοιό). Η εξαιρετικά σημαντική λειτουργία που επιτελούν τα συναισθήματα στην ψυχική ζωή του ατόμου φαίνεται και από το γεγονός ότι εξαιρετικά έντονα συναισθήματα είναι σε θέσει να αναστείλουν οργανωμένες γνωστικές δραστηριότητες (επιβίωση).

Η συμβολή των συναισθημάτων στην επιβίωση είναι ιδιαίτερα σημαντική στη διαμόρφωση κατάλληλων αντιδράσεων σε επείγουσες περιβαλλοντικές καταστάσεις και στην επικοινωνία της πρόθεσης του ατόμου.

Μπορούμε να φαντασθούμε μια ζωή χωρίς συναισθήματα, χωρίς αυτά τα καθημερινά σκαμπανεβάσματα της συναισθηματικής μας κατάστασης;

Ο Αριστοτέλης στο βιβλίο του «Περί Ψυχής» γράφει: «Τα περισσότερα νοητικά φαινόμενα συνοδεύονται από σωματικό πάθος. Όταν υπάρχουν οι αναγκαίες σωματικές προϋποθέσεις, προκαλούνται συγκινήσεις όπως η οργή και ο φόβος, από ελάχιστη νοητική αιτία ή και χωρίς αιτία». Από ασυνείδητη αιτία όπως θα λέγαμε σήμερα. Τούτο το επιχείρημα το χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης προκειμένου να υποστηρίξει, σε αντίθεση με τον Πλάτωνα, ότι το σώμα και η ψυχή δεν αποτελούν δύο ουσίες αλλά αδιαχώριστα στοιχεία μίας και μοναδικής ουσίας.

Τα συναισθήματα λοιπόν αποτελούν ένα μεγάλο μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης.

EXPANSION METHOD

Μια μεταμορφωτική μέθοδος που καταφέρνει να απελευθερώσει νοητικούς και συναισθηματικούς περιορισμούς

Μεθοδολογία απελευθέρωσης τοξικών συναισθημάτων μέσα σε 72 ημέρες

21 ημέρες courses

22η ημέρα ερωτηματολόγιο

Φαίνεται ότι θα μπορούσε να συμβάλει στην αλλαγή της συναισθηματικής κατάστασης του ατόμου, εάν λοιπόν μπορεί να εμπεδωθεί και να εδραιωθεί μπορεί να γίνει μέρος μίας ολιστικής προσέγγιση, της βελτίωσης της ψυχολογικής κατάστασης και της σωματικής υγείας

Μια μελέτη της Βένιας Αβορίτη

  • Βιβλιογραφια

    1.Larsen R. J (2007). Personality Processes. Στο Flink G (ed). Encyclopedia of Stress, 149-154. Elsevier Inc.

    2.Pervin Lawrence A. and John Oliver P (2001). Θεωρίες Προσωπικότητας. Αθήνα: Εκδόσεις Τυπωθήτω.

    3.Παύλος Σακκάς, “Η ψυχιατρική αλλιώς… μέσα από πραγματικές ιστορίες και κυκλώματα υπολογιστών”, Εκδόσεις Βήτα.

    4.Στέφανος Βασάκος, “Ψυχοθεραπείες και πλαστικότητα του εγκεφάλου”.

    5. el.wikipedia.org/wiki/Συναίσθημα

     

Αφήστε μια απάντηση

Πώς μπορώ να σας βοηθήσω;

Επικοινωνήστε μαζί μας και θα σας καλέσουμε άμεσα!

Looking for a First-Class Business Plan Consultant?